| Rameela Yaddehige | d8a8905 | 2023-07-14 14:14:19 +0200 | [diff] [blame] | 1 | <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?> |
| 2 | <TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0"> |
| 3 | <teiHeader> |
| 4 | <fileDesc n="ICC-GA-WPN-004"> |
| 5 | <titleStmt> |
| 6 | <title>Nasc ceimiceach [Extract]</title> |
| 7 | <respStmt> |
| 8 | <resp>compiled for ICC</resp> |
| 9 | <name>ICC: EUD</name> |
| 10 | </respStmt> |
| 11 | </titleStmt> |
| 12 | <publicationStmt> |
| 13 | <distributor><note>NOT FOR DISTRIBUTION</note> |
| 14 | <note>Vicipéid https://ga.wikipedia.org/wiki/ </note></distributor> |
| 15 | <idno>https://ga.wikipedia.org/wiki/Nasc_ceimiceach</idno> |
| 16 | </publicationStmt> |
| 17 | <sourceDesc> |
| 18 | <bibl type="Popular:NaturalSciences"> |
| 19 | <author>Wiki</author> |
| 20 | <title>Nasc ceimiceach</title> |
| 21 | <pubPlace>https://ga.wikipedia.org/wiki/</pubPlace> |
| 22 | <publisher>Vicipéid</publisher> |
| 23 | <date when="YYYY">YYYY</date> |
| 24 | <availability> |
| 25 | <licence>CC-BY-NC-SA</licence> |
| 26 | </availability> |
| 27 | </bibl> |
| 28 | </sourceDesc> |
| 29 | </fileDesc> |
| 30 | <encodingDesc> |
| 31 | <samplingDecl> |
| 32 | <p>Extract</p> |
| 33 | </samplingDecl> |
| 34 | </encodingDesc> |
| 35 | <profileDesc> |
| 36 | <textClass> |
| 37 | <classCode scheme="ICC">Popular_NaturalSciences</classCode> |
| 38 | </textClass> |
| 39 | </profileDesc> |
| 40 | <revisionDesc> |
| 41 | <change when="2023-06-19" who="EUD">Plain text formatting</change> |
| 42 | </revisionDesc> |
| 43 | </teiHeader> |
| 44 | <text xml:lang="ga"> |
| 45 | <body> |
| 46 | <div> |
| 47 | <p> Nasc ceimiceach </p> |
| 48 | <p> Na fórsaí leictreacha a cheanglaíonn adaimh i móilíní agus pais sholadacha neamh-mhóilíneacha. In aon adamh, timpeallaíonn na leictreoin an núicléas i bhfithiseáin i scealla timpeall an núicléis. Muna mbíonn an sceall seachtrach lán le leictreoin, an uasmhéid atá ceadaithe don adamh sin, bíonn an t-adamh éagobhsaí agus fonn air nasc a dhéanamh le hadamh eile. Aithnítear trí shaghas naisc phríomhúil. An nasc ianach, mar atá i gclóiríd sóidiam, NaCl (salann mín), inar chaill an sóidiam leictreon agus ar ghnóthaigh an clóirín leictreon, ionas go gcoinnítear na hiain seo le chéile trí aomadh frithpháirteach idir Na+ is Cl-. Sa nasc comhfhiúsach, mar atá i gclóirín, Cl2, bíonn cuid de na leictreoin bainteach leis an dá núicléas. Nuair a nascann dhá adamh hidrigine (H) le hadamh amháin ocsaigine (O), cruthaítear móilín uisce, H2O, agus bíonn dhá nasc chomhfhiúsacha ann. Sa nasc miotalach, mar atá i sóidiam, Na, bíonn na fiúsleictreoin dílogánaithe agus bainteach le cuid mhaith núicléas, rud a thugann seoltacht leictreach don mhiotal. Tugtar nasc singil ar nasc comhfhiúsach ina bhfuil dhá leictreon i gceist, nasc dúbalite ar cheann le 4 leictreon, agus nasc triarach ar cheann le 6 leictreon. Comharthaítear na naisc seo i bhfoirmlí ceimiceacha le -, =, is ≡. Tugtar an nascfhuinneamh ar an bhfuinneamh is gá chun nasc ceimiceach a bhriseadh (mar shampla, chun móilín clóirín, Cl2, a athrú in dhá adamh clóirín, 2 Cl). </p> |
| 49 | <p> Is aomadh idir adamh é nasc ceimiceach. Is féidir an t-aomadh seo a mheas mar thoradh ar iompraíochtaí difriúla na leictreon is forimeallaí nó na bhfiúsleictreon den adamh. Comhcheanglaíonn na hiompraíochtaí seo lena chéile gan uaim i gcúinsí éagsúla, ionas gur deacair idirdhealú a dhéanamh eatarthu. Mar sin féin, tá sé úsáideach agus is gnách idirdhealú a dhéanamh idir cineálacha éagsúla nasc, as a dtagann airíonna difriúla damhnaí comhdhlúite. </p> |
| 50 | <p> San dearcadh is simplí ar nasc comhfhiúsach, tarraingítear leictreon amháin nó níos mó (péire leictreon go minic) isteach sa spás idir an dá núicléas adamhach. Scaoiltear fuinneamh trí déanmhaíochta naisc. Níl sé seo mar thoradh ar laghdú ar fhuinneamh poitéinsiúil, toisc go ndéantar aomadh an dá leictreon chuig an dá phrótón a chealú leis na frithghníomhartha leictreon-leictreon agus prótón-prótón. Ina áit sin, eascraíonn an scaoileadh fuinnimh (agus mar sin cobhsaíocht an naisc) ón laghdú ar fhuinneamh cinéiteach toisc go bhfuil na leictreoin i bhfithiseán atá níos scaipthe ó thaobh spáis de (ie tonnta níos faide de Broglie ) i gcomparáid le gach leictreon a bheith gaibhnithe níos gaire dá núicléas faoi seach.[1] Tá na naisc seo ann idir dhá adamh inaitheanta áirithe agus tá treo acu sa spás, rud a fhágann gur féidir iad a thaispeáint mar línte ceangailte aonair idir adamh i líníochtaí, nó iad a shamhaltú mar mhaidí idir sféir i múnlaí. </p> |
| 51 | <p> I nasc comhfhiúsach polarach, roinntear leictreon amháin nó níos mó go héagothrom idir dhá núicléas. Is minic go mbíonn bailiúcháin bheaga d’adamh le nasc níos fearr ar a dtugtar móilíní, mar thoradh ar naisc chomhfiúsacha, I solaid agus i leachtanna bíonn siad ceangailte le móilíní eile ag fórsaí atá go minic i bhfad níos laige ná na naisc chomhfhiúsacha a choinníonn na móilíní go hinmheánach le chéile. Tugann naisc idirmhóilíneacha laga den sórt sin substaintí móilíneacha orgánacha, mar shampla céaracha agus olaí, lena mbulc-charachtar , agus a leáphointí ísle (i leachtanna, ní mór do mhóilíní deireadh a chur leis an teagmháil struchtúrtha nó dhírithe lena chéile). Mar sin féin, nuair a nascann naisc chomhfhiúsacha slabhraí fada adamh i móilíní móra, (mar atá i bpolaiméirí mar níolón), nó nuair a shíneann naosc chomhfhiúsacha i líonraí trí sholaid nach bhfuil comhdhéanta de mhóilíní scoite (amhail diamant nó grianchloch nó na mianraí sileacáite i go leor cineálacha carraige) ansin d’fhéadfadh na struchtúir a thig astu a bheith láidir agus diana, ar a laghad sa treo atá dírithe i gceart le líonraí de naisc chomhfhiúsacha. Chomh maith leis sin, méadaíonn leáphointí na bpolaiméirí agus líonraí comhfhiúsacha den sórt sin go mór. </p> |
| 52 | <p> I bhfianaise simplithe ar naisc ianacha, ní roinntear an leictreon nascach ar chor ar bith, ach aistrítear é. Sa chineál seo naisc, tá folúntas ag fithiseach adamhach seachtrach adamh amháin a cheadaíonn leictreon amháin nó níos mó a chur leis. D’fhéadfadh go mbeadh staid fuinnimh níos ísle ag na leictreoin nua sa bhreis seo (níos gaire i ndáiríre do lucht núicléach níos mó) ná mar a bhíonn acu in adamh difriúil. Mar sin, tairgeann núicléas amháin suíomh atá ceangailte níos doichte don leictreon ná do núicléas eile, agus mar thoradh air sin, féadfaidh adamh amháin leictreon a aistriú go dtí an ceann eile. Is cúis leis an aistriú seo go nglacann adamh amháin glanlucht dearfach, agus go nglacann an ceann eile glanlucht diúltach. Ansin bíonn an nasc mar thoradh ar aomadh leictreastatach idir na hiain dearfacha agus hiain luchtaithe go diúltach. Is féidir breathnú ar naisc ianacha mar shamplaí foircneacha de pholarú i naisc chomhfhiúsacha. Go minic, ní bhíonn aon treoshuíomh ar leith ag naisc den sórt sin sa spás, ós rud é go dtagann siad ó aomadh leictreastatach comhionann de gach ian chuig na hiain go léir timpeall orthu. Bíonn naisc ianacha láidir (agus dá bhrí sin teastaíonn teochtaí arda chun substaintí ianacha a leá) ach bíonn siad briosc freisin, ós rud é go bhfuil na fórsaí gearr-raoin idir iain, agus ní scoilteanna siad agus ní thrasnaíonn siad scoilteanna agus bristeacha go héasca. Eascraíonn tréithe fisiciúla de chriostail salainn mianraí clasaiceach, mar shampla salann boird, as an nasc seo. </p> |
| 53 | <p> Cineál nascadh nach luaitear chomh minic is ea nascadh miotalach. Sa chineál seo nasctha, tugann gach adamh i miotal leictreon amháin nó níos mó do “líon” leictreon a chónaíonn idir go leor adamh miotail. San líon seo, tá gach leictreon saor (de bhua nádúr a dtonnta) le bheith bainteach le go leor adamh ag an am céanna. Tarlaíonn an nasc toisc go néiríonn na hadaimh mhiotalacha beagáinín luchtaithe go dearfach, mar gheall ar chailliúint a leictreon, nuair a fhanann na leictreoin aomtha chuig go leor adamh, gan a bheith mar chuid d'aon adamh ar leith. Is féidir breathnú ar nascadh miotalach mar eiseamláir amach is amach de leictreon a dílogánú thar chóras mór leictreon thar chóras mór nasc comhfhiúsach, ina mbíonn gach adamh rannpháirteach. Is minic a bhíonn an cineál nasctha seo an-láidir (bíonn neart teanntachta miotail mar thoradh air). Mar sin féin, tá nascadh miotalach níos comhchoiteann ó thaobh nádúir ná cineálacha eile, agus mar sin tugann siad deis do chriostail mhiotail dífhoirmiú níos éasca, toisc go bhfuil siad comhdhéanta d’adamh a aomann a chéile, ach nach bhfuil dírithe ar aon bhealach ar leith. Mar thoradh air seo bíonn intuargainteacht mhiotal. I Is é an scamall leictreon is cúis le seoltacht leictreach agus theirmeach miotail go maith go tréith, agus a luster lonrach a léiríonn an chuid is mó de mhinicíochtaí solais bháin. i nascadh miotalach, is é an néal leictreon is cúis le seoltacht leictreach agus theirmeach miotail go maith go tréith, agus a luster lonrach a léiríonn an chuid is mó de mhinicíochtaí solais bháin. nascadh miotalach is cúis le deasheoltacht leictreach agus seoltacht theirmeach na miotal, agus a loinnir ghil freisin, a frithchaitheann an chuid is mó de mhinicíochtaí an tsolais ghil. </p> |
| 54 | <p> Fuair Linus Pauling Duais Nobel sa Cheimic i 1954, i measc rudaí eile, as a chuid oibre ar nascadh ceimiceach. </p> |
| 55 | <p> Chomh luath leis an 12ú haois, bhí go leor buillí faoi thuairim faoi nádúr an naisc cheimicigh, agus ceapadh go raibh cineál leictreonfhiníochta bainteach le cineálacha áirithe speiceas ceimiceach. Sa bhliain 1704, thug Sir Isaac Newton a bhreac-chuntas clúiteach ar a theoiric nasctha adamhaigh, i “"Query 31"” dá Opticks, trína nascann adaimh lena chéile le “fórsa” éigin. Go sonrach, tar éis dó na teoiricí éagsúla a raibh tóir orthu ag an am a athaint, faoin gcaoi gur ceapadh gur cheangal adaimh lena chéile, .i. "adaimh chrúcacha", " glued together by rest", nó "stuck together by conspiring motions", Deir Newton go b’fhearr leis a thuiscint óna gcomhghreamú, an méid seo a leanas; "particles attract one another by some force, which in immediate contact is exceedingly strong, at small distances performs the chemical operations, and reaches not far from the particles with any sensible effect. </p> |
| 56 | <p> Sa bhliain 1819, ar shála aireagán an chairn voltaigh, d’fhorbair Jöns Jakob Berzelius teoiric maidir le cuingir cheimiceach ag cur béime ar charachtair leictridhiúltacha agus leictridheimhneacha na n-adamh cuingreach. Faoi lár an 19ú haois, ag tógáil ar theoiric na bhfréamhacha, teoiric an fhiúis, ar a tugadh "combining power" sa Bhéarla ar dtús, d’fhorbair Edward Frankland, F.A. Kekulé, A.S. Couper, Alexander Butlerov, agus Hermann Kolbe, teoiric an fhiúis, ar a tugadh “cumhacht chomhcheangailte” ar dtús, inar cuireadh comhdhúile le chéile mar gheall ar aomadh na bpol dearfach agus diúltach. Sa bhliain 1904, mhol Richard Abegg a riail gur minic a bhíonn an difríocht idir úasfhiúsanna agus íostfhiúsanna dúile a hocht. Le linn na tréimhse seo, bhí fiús fós ina uimhir eimpíreach bunaithe ar airíonna ceimiceacha amháin. </p> |
| 57 | <p> Tháinig nádúr an adaimh níos soiléire, áfach, nuair a d'aimsigh Ernest Rutherford i 1911 núicléas adamhach timpeallaithe ag leictreoin, agus samhail Niels Bohr i 1913 d'fhithisí leictreon. Thug sé seo le tuiscint go gcinneann leictreoin iompar ceimiceach. Sa bhliain 1916, d’fhorbair an poitigéir Gilbert N. Lewis coincheap na leictreondíse, inar féidir le dhá adamh leictreoin amháin go sé a roinnt, agus ar an gcaoi sin an nasc leictreon aonair, nasc singil, nasc dúbailte, nó triarach a chruthú; i bhfocail Lewis féin, "An electron may form a part of the shell of two different atoms and cannot be said to belong to either one exclusively." (Gaeilge: "Féadfaidh leictreon a bheith ina chuid de sceall dhá adamh éagsúil agus ní féidir a rá go mbaineann sé le ceachtar amháin go heisiach.")[2] </p> |
| 58 | <p> Sa bhliain 1916 freisin, chuir Walther Kossel teoiric chun cinn cosúil leis an tsamhail a bhí ag Lewis, ach amháin gur ghlac samhail Kossel go raibh aistrithe iomlána leictreon idir adamh, agus mar sin de nascadh ianach í. Rinne Lewis agus Kossel araon a gcuid samhlacha nasctha a struchtúrú de réir riail Abegg (1904). </p> |
| 59 | <p> Mhol Niels Bohr samhail den nasc ceimiceach sa bhliain 1913. De réir a shamhail do mhóilín dé-adamhach, cruthaíonn leictreoin adamh an mhóilín fáinne rothlach a bhfuil a phlána ingearach le hais an mhóilín agus ar comhfhad ó na núicléis adamhacha . Baintear cothromaíocht dhinimiciúil an chórais mhóilíneach amach trí chothromaíocht na bhfórsaí idir fórsaí aomtha na núicléas go plána fháinne na leictreon agus fórsaí éartha na núicléas. Chuir an t-samhail Bohr den nasc ceimiceach san áireamh éaradh Coulomb - tá na leictreoin sa bhfáinne ag an bhfad is faide óna chéile. [3][4] </p> |
| 60 | <p> Sa bhliain 1927, dhíorthaigh fisiceoir Danmhargach Øyvind Burrau[5] an chéad tuairisc chandamach iomlán matamaiticiúil ar nasc ceimiceach simplí, .i. an ceann a dtáirgtear le leictreon amháin san ian móilíneach hidrigine, H2+. Léirigh an obair seo go bhféadfadh an cur chuige chandamach i leith nasc ceimiceach a bheith ceart go bunúsach agus ó thaobh na cainníochta de, ach ní fhéadfaí na modhanna matamaitice a úsáidtear a leathnú chuig móilíní a bhfuil níos mó ná leictreon amháin iontu. Chuir Walter Heitler agus Fritz London cur chuige níos praiticiúla, cé nach raibh sé chomh cainníochtúil, chun tosaigh sa bhliain chéanna. Is é an modh Heitler-London bunús teoiric an fhiúsnaisc. I 1929, thug Sir John Lennard-Jones an garmheastachán ar a dtugtar cuingir líneach d' fhithiseáin adamhacha (CLFA) isteach, a mhol freisin modhanna chun struchtúir leictreonacha de mhóilíní F2 (fluairín) agus O2 (ocsaigin) a dhíorthú, ó bhunphrionsabail chandamach. </p> |
| 61 | <p> Léirigh teoiric na bhfithiseán móilíneach seo nasc comhfhiúsach mar fhithiseán a cruthaíodh trí na fithiseáin adamhacha meicniúla chandamach Schrödinger, a bhí tuairimithe do leictreoin in adamh aonair. Ní fhéadfaí na cothromóidí le haghaidh leictreon nascach in adamh il-leictreoin a réiteach chun foirfeachta matamaitice (.i., go hanailíseach), ach thug garmheastacháin dóibh go leor tuartha agus torthaí cáilíochtúla maithe fós. Úsáideann an chuid is mó de na ríomhanna cainníochtúla sa cheimic chandamach na linne seo fiúsnaisc nó teoiric na bhfithiseán móilíneach mar túsphointe, cé go bhfuil an tríú cur chuige, teoiric na feidhme dlúis, ag éirí níos coitianta le blianta beaga anuas. </p> |
| 62 | </div> |
| 63 | </body> |
| 64 | </text> |
| 65 | </TEI> |