| Rameela Yaddehige | d8a8905 | 2023-07-14 14:14:19 +0200 | [diff] [blame^] | 1 | <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?> |
| 2 | <TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0"> |
| 3 | <teiHeader> |
| 4 | <fileDesc n="ICC-GA-WPN-003"> |
| 5 | <titleStmt> |
| 6 | <title>Damhna [Extract]</title> |
| 7 | <respStmt> |
| 8 | <resp>compiled for ICC</resp> |
| 9 | <name>ICC: EUD</name> |
| 10 | </respStmt> |
| 11 | </titleStmt> |
| 12 | <publicationStmt> |
| 13 | <distributor><note>NOT FOR DISTRIBUTION</note> |
| 14 | <note>Vicipéid https://ga.wikipedia.org/wiki/ </note></distributor> |
| 15 | <idno>https://ga.wikipedia.org/wiki/Damhna</idno> |
| 16 | </publicationStmt> |
| 17 | <sourceDesc> |
| 18 | <bibl type="Popular:NaturalSciences"> |
| 19 | <author>Wiki</author> |
| 20 | <title>Damhna</title> |
| 21 | <pubPlace>https://ga.wikipedia.org/wiki/</pubPlace> |
| 22 | <publisher>Vicipéid</publisher> |
| 23 | <date when="YYYY">YYYY</date> |
| 24 | <availability> |
| 25 | <licence>CC-BY-NC-SA</licence> |
| 26 | </availability> |
| 27 | </bibl> |
| 28 | </sourceDesc> |
| 29 | </fileDesc> |
| 30 | <encodingDesc> |
| 31 | <samplingDecl> |
| 32 | <p>Extract</p> |
| 33 | </samplingDecl> |
| 34 | </encodingDesc> |
| 35 | <profileDesc> |
| 36 | <textClass> |
| 37 | <classCode scheme="ICC">Popular_NaturalSciences</classCode> |
| 38 | </textClass> |
| 39 | </profileDesc> |
| 40 | <revisionDesc> |
| 41 | <change when="2023-06-19" who="EUD">Plain text formatting</change> |
| 42 | </revisionDesc> |
| 43 | </teiHeader> |
| 44 | <text xml:lang="ga"> |
| 45 | <body> |
| 46 | <div> |
| 47 | <p> Damhna </p> |
| 48 | <p> Lampa plasma a léiríonn cuid de na feiniméin plasma is casta, lena n-áirítear filiméadh. </p> |
| 49 | <p> NO2-N2O4 </p> |
| 50 | <p> Quartz oisan </p> |
| 51 | <p> Go hiondúil, san fhisic chlasaiceach agus san cheimic ghinearálta, is éard is damhna ann ná ní a líonann spás trí thoirt a bheith aige. agus a mbíonn mais aige, bíodh an rud sin gásach, leachtach nó soladach. [1] </p> |
| 52 | <p> I ndeireadh na dála, tá gach réad laethúil ar féidir teagmháil a dhéanamh leis comhdhéanta d’adamh, atá comhdhéanta de cháithníní fo-adamhacha ag idirghníomhú, agus in úsáid laethúil chomh maith le húsáid eolaíoch. Go ginearálta bíonn adamh i gceist le "hábhar", agus aon rud atá comhdhéanta díobh, agus aon cháithníní (nó cuingreacha de cháithníní) a ghníomhaíonn amhail is go bhfuil fosmhais agus toirt acu araon. Mar sin féin ní chuimsíonn sé cáithníní gan mhais mar fhótóin, nó feiniméin fhuinnimh nó tonnta eile cosúil le solas.[2][3] Tá ábhar ann i stáideanna éagsúla (ar a dtugtar pasanna freisin). Ina measc seo tá na gnáth stáideanna clasaiceacha, ar nós soladach, leachtach agus gásach - mar shampla tá uisce ann mar oighear, uisce leachtach , agus gal gásach - ach is féidir stáideanna eile a bheith ann freisin, lena n-áirítear plasma, comhdhlútháin Bhose-Einstein, comhdhlútháin fheirmíónacha , agus plasma cuarc-glúón .[4] </p> |
| 53 | <p> De ghnáth, is féidir adamh a shamhlú mar núicléas de phrótóin agus neodróin, agus mar "scamall" máguaird de leictreoin a "ghlacann spás" agus iad ag gluaiseacht ar fithis timpeall an núicléis .[5][6] Níl ach cuid den cheart le seo, áfach, toisc go bhfuil cáithníní fo-adamhacha agus a n-airíonna faoi rialú ag a nádúr chandamach, rud a chiallaíonn nach ngníomhaíonn siad cosúil mar a ghníomhaíonn gnáth rudaí - is féidir leo gníomhú mar thonnta chomh maith le cáithníní agus ní bhíonn a mhéideanna nó a shuíomhanna soiléir. San tSamhail Chaighdeánach um Fhisic Cháithníní, ní coincheap bunúsach é an t-ábhar toisc gur eintitis chandamach iad cáithníní bunúsacha na n-adamh, nach bhfuil "méid" nó "toirt" bunúsach acu sa ghnáth chiall den fhocal. Mar gheall ar phrionsabal an eisiaimh agus idirghníomhaíochtaí bunúsacha eile, cuirtear iallach ar roinnt "ponc-cháithníní" ar a dtugtar fearmóin (cuairc, leaptóin), agus go leor comhábhar agus adamh, fad a choinneáil ó cháithníní eile faoi dhálaí laethúla; cruthaíonn sé seo airí an damhna a fheictear dúinn mar damhna ag glacadh spáis.. </p> |
| 54 | <p> Ar feadh cuid mhaith de stair na n-eolaíochtaí nádúrtha rinne daoine machnamh ar nádúr cruinn an damhna. Bhí an smaoineamh gur tógadh an damhna o bhloic thógála scoite, nó ó cháithníní, mar a thugtar air, chun cinn go neamhspleách san tSean-Ghréig agus san tSean- India freisin i measc Búdaithe, Hiondúigh agus Jainí sa 1ú-mílaoise R. Ch. </p> |
| 55 | <p> Chuir an Gréagach Democritos (~470–380 R.Ch.) i bhfáth an teoiric go raibh na damhnaí uile déanta d'adaimh. De réir an fhealsaimh úd, ní féidir leanúint de roinnt damhna ar bith go síoraí mar go dtiocfaí ar deireadh ar mhionbhair sen samhna nach bhféadfaí a roinnt níos mó. Ar mhíonbhar díobh sin, thug Democritos an t-ainm ἄτομον, atomon (adamh) , a chiallaíonn aonad do-roinnte. </p> |
| 56 | <p> I measc na bhfealsúna eile a mhol teoiric na gcáithníní bhí Kanada (c. 6ú haois R. Ch. nó ina dhiaidh sin), agus Leúcippos (~ 490 RC). </p> |
| 57 | <p> Níor cheart damhna a mheascadh le mais, toisc nach ionann an dá rud san fhisic nua-aimseartha. [7] Is téarma ginearálta é an damhna a chuireann síos ar aon ‘substaint fhisiceach’. I gcodarsnacht leis sin, ní substaint í mais ach airí cainníochtúil den damhna agus substaintí nó córais eile; sainmhínítear cineálacha éagsúla maise laistigh den fhisic - lena n-áirítear fosmhais, ach gan a bheith teoranta dóibh; an mhais táimhe, an mhais thámhúil, an mhais choibhneasaíoc agus an mhais le fuinneamh. </p> |
| 58 | <p> Cé go bhfuil tuairimí difriúla ann faoi cad ba cheart a mheas mar dhamhna, tá sainmhínithe chruinne eolaíochta ag mais an damhna. Difríocht eile is ea go bhfuil "malairt" ann ar a dtugtar frithdhamhna ag damhna, ach níl a mhalairt den téarma mais ann - níl a leithéid de rud ann mar "frithmhais" nó "mais dhiúltach ", chomh fada agus is eol, cé go bpléann eolaithe an coincheap. Tá an t-airí (.i. dearfach) chéanna ag "frithdhamhna " agus a mhacasamhail " damhna ". </p> |
| 59 | <p> Baineann réimsí na n-eolaíochtaí éagsúla úsáid as an téarma damhna ar bhealaí éagsúla, agus uaireanta neamh-chomhoiriúnacha. Tá cuid de na bealaí seo bunaithe ar bhríonna scaoilte stairiúla, ón am nuair nach raibh aon chúis ann mais a idirdhealú ó chainníocht damhna faoi leith. Mar sin, níl aon bhrí eolaíoch amháin leis an bhfocal "damhna" a chomhaontaítear go huilíoch. Go heolaíoch, tá an téarma "mais" sainmhínithe go maith, ach is féidir "damhna" a shainiú ar bhealaí éagsúla. Uaireanta i réimse na fisice is ionann "damhna" agus cáithníní a thaispeánann fosmhais (i.e., nach féidir leo taisteal ar luas an tsolais), mar shampla cuairc agus leptóin. Mar sin féin, san fhisic agus sa cheimic araon, taispeánann damhnaí airíonna cosúil le tonnta agus airíonna cosúil le cáithníní, déacht toinne is cáithnín mar a thugtar air.[8][9][10] </p> |
| 60 | <p> Baineann réimsí éagsúla eolaíochta úsáid as an téarma ábhar ar bhealaí éagsúla, agus uaireanta neamh-chomhoiriúnacha. Tá cuid de na bealaí seo bunaithe ar bhríonna scaoilte stairiúla, ó am nuair nach raibh aon chúis ann mais a idirdhealú ó chainníocht ábhair amháin. Mar sin, níl aon bhrí eolaíoch amháin leis an bhfocal "ábhar" a chomhaontaítear go huilíoch. Go heolaíoch, tá an téarma "mais" sainmhínithe go maith, ach is féidir "ábhar" a shainiú ar bhealaí éagsúla. Uaireanta i réimse na fisice ní hionann "ábhar" agus cáithníní a thaispeánann mais scíthe (i.e., nach féidir leo taisteal ar luas an tsolais), mar shampla cairéil agus leptóin. Mar sin féin, san fhisic agus sa cheimic araon, taispeánann ábhar airíonna cosúil le tonnta agus cosúil le cáithníní, dé-mhaireachtáil na gcáithníní tonn mar a thugtar orthu. </p> |
| 61 | <p> Ní chuirtear san áireamh ranníocaíocht i réimse fuinnimh ná fórsa, nach mbíonn aitheanta mar dhamhna ann féin (cé gur féidir leo cur le mais rudaí). Tá mórán na cruinne inbhraiteach chomhdhéanta de dhamhna, cé nach meastar solas de gnáth a bheith san áireamh sa chomhthéacs seo. Ar an drochuair, i gcomhair cuspóirí eolaíochta, bíonn sainmhíniú scaoilte ag "damhna". </p> |
| 62 | <p> Sainmhíniú atá bunaithe ar a struchtúr fisiceach agus ceimiceach an damhna is ea : Is éard is damhna ann na ní a líonann spás agus a mbíonn mais ann.[11] Uaireanta tugtar gnáthábhar ar ábhar adamhach den sórt sin. Mar shampla, is damhna é an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (DNA) faoin sainmhíniú seo toisc go bhfuil na móilíní déanta as adaimh. Is féidir an sainmhíniú a leathnú amach chun adamh agus móilíní luchtaithe a áireamh, ionas go n-áireofar plasmaí (gáis iain) agus leictrilítí (tuaslagáin ianacha), nach léir a bheith san áireamh i sainmhíniú na n-adamh. Nó mar mhalairt air sin is féidir phrótóin, neodróin agus leictreoin a ghlacadh san áireamh freisin. </p> |
| 63 | <p> B’fhéidir go mbeadh an shainmhíniú seo a leanas ní ba chumasaí: tá damhna comhdhéanta den rud as a ndéantar adaimh agus móilíní, rud a chiallaíonn aon rud déanta as prótóin luchtaithe go dearfach, neodróin neodracha, agus leictreoin luchtaithe go diúltach. [12] Téann an sainmhíniú seo níos faide ná hadamh agus móilíní, áfach, chun substaintí a dhéantar as na bloic thógála seo nach adaimh nó móilíní amháin iad a áireamh, mar shampla léasacha leictreon i bhfeadán ga-chatóideach ó shean-teilifíseán , nó damhnaí an abhaic bháin- go hiondúil, núicléis charbóin agus ocsaigine i bhfarraige de leictreoin díghrádaithe. Ar leibhéal micreascópach, géilleann comhchodanna na ndamhnaí mar phrótóin, neodróin agus leictreoin do dhlíthe na meicnice chandamacha agus taispeánann siad déacht thonn-cháithnín. Ag leibhéal níos doimhne fós, tá prótóin agus neodróin comhdhéanta de chuairc agus na réimsí fórsa (glúóin) a cheanglaíonn iad le chéile, agus as a dtagann an chéad sainmhíniú eile. </p> |
| 64 | <p> Mar a fheictear sa phlé thuas, bhí go leor sainmhínithe luatha ar an ní a dtugtar "gnáthdhamhna" air bunaithe ar a struchtúr nó ar a "bhloic thógála". Ar scála na gcáithníní bunúsacha, is féidir sainmhíniú a leanann an traidisiún seo a lua mar: "is éard is gnáth-dhamhna ann ná gach rud atá comhdhéanta de chuairc agus leptóin," nó "is éard is gnáth-dhamhna ann ná gach rud atá comhdhéanta d'aon fheirmíóin bhunaidh seachas frithchuairc agus frithleaptóin" .Seo a leanas an nasc idir na foirmlithe seo. </p> |
| 65 | <p> Comhcheanglaíonn leptóin (an leictreon a bheith ar an cheann is cáiliúla), agus cuairc (as a ndéantar baróin, mar phrótóin agus neodróin ) chun adamh a chruthú, agus móilíní ina dhiaidh sin. Toisc go ndeirtear gur damhna iad adaimh agus móilíní, tá sé nádúrtha é a shainmhíniú mar seo a leanas: "is éard is gnáthdhamhna ann ná neach ar bith a dhéantar as adaimh agus móilíní". (Tabhair faoi deara, áfach, gur féidir damhna nach adaimh nó móilíní iad a dhéanamh as na bloic thógála seo.) Ansin, toisc gur leptóin iad leictreoin, agus prótóin, agus go bhfuil neodróin déanta as cuairc, mar thoradh ar an sainmhíniú seo, ar a uain, is é an sainmhíniú ar dhamhna ná "cuairc agus leptóin", gurb iad sin dhá cheann de na ceithre chineál feirmíón bunusach (an dá cheann eile ná na frithchuairc agus na frithleaptóin, ar féidir a mheas mar fhrithdhamhna mar a thuairiscítear níos déanaí). Deir Carithers agus Grannis: "Tá gnáthdhamhna comhdhéanta go hiomlán de cháithníní den chéad ghlúin, eadhon na cuairc [suas] agus [síos], móide an leictreon agus a neodrón." , agus dá bhrí sin ní bhíonn siad go coitianta </p> |
| 66 | <p> De réir an tsainmhínithe "cuairc agus leptóin", damhnaí a bhéas sna cáithníní bunúsacha agus comhchodacha a dhéantar as na cuairc (i ndath corcra) agus na leptóin (i ndath uaine)- cé nach mbeadh na bósóín tomhais (i ndath dearg) ina n-ábhair. Mar sin féin, cuireann fuinneamh idirghníomhaíoch, gné dhílis de cháithníní comhchodacha (mar shampla, glúóin a bhfuil baint acu le neodróin agus prótóin) le mais an ghnáthdhamhna. </p> |
| 67 | <p> Sainmhíniú coiteann nó traidisiúnta ar damhna is ea "aon rud a bhfuil mais agus toirt aige (a líonann spás)". Mar shampla, déarfaí go bhfuil carr déanta as damhna, toisc go bhfuil mais agus toirt aige (líonann sé spás).[13][14] </p> |
| 68 | <p> Téann an tuairim go líonann damhna spás siar go dtí na cianaoiseanna. Mar sin féin, ní bhfuarthas míniú go dtí le déanaí ar an bhfáth go líonann damhna spás, agus maítear go bhfuil sé mar thoradh ar an bhfeiniméan a thuairiscítear i bprionsabal eisiaimh Pauli, [15][16] a bhaineann le feirmíóin. Dhá shampla ar leith ina mbaineann prionsabal an eisiaimh go soiléir le damhna ag líonadh an spáis ná abhaic bhána agus neodrónréaltaí, a phléitear thíos. </p> |
| 69 | <p> Mar sin, is féidir damhna a shainiú mar gach rud atá comhdhéanta d'fheirmíóin bhunúsacha. Cé nach mbuailimid orthu sa saol laethúil, is iad frithchuairc (mar shampla an frithphrótón) agus frithleaptóin (mar an posatrón) frithcháithníní an chuairc agus an leptóin, agus is feirmíóin bhunúsacha iad freisin, agus go bunúsach tá na hairíonna céanna acu le cuairc agus leptóin, lena n-áirítear infheidhmeacht phrionsabal eisiaimh Pauli. a gcuireann cosc ar dhá cháithnín a bheith san áit chéanna ag an am céanna (sa staid chéanna), .i. go bhfuil ar gach cáithnín "spás a líonadh". Mar thoradh ar an shainmhíniú ar leith seo, cuimsítear aon rud a dhéantar as frithdhamhnaí chomh maith leis an ngnáth cuarc agus lepton, agus mar sin, aon rud atá déanta as méasóin, ar cáithníní éagobhsaí iad atá comhdhéanta de chuarc agus d'fhrithchuarc. </p> |
| 70 | <p> I gcomhthéacs na coibhneasachta, ní cainníocht bhreiseánach í an mhais, sa chiall nach féidir le fosmhaiseanna na gcáithníní a chur i gcóras chun fhosmhaiseanna iomlán an chórais a fháil. [17] Mar sin, sa choibhneasacht de ghnáth is dearcadh níos ginearálta é nach é suim na bhfosmaiseanna, ach teinseoir an mhóimintim fhuinnimh a chainníonn méid an damhna. Tugann an teinseoir seo an fhosmhais i gcomhair an chórais go léir. Dá bhrí sin, uaireanta meastar "damhna" mar rud ar bith a chuireann le móiminteam fuinnimh an chórais, is é sin, aon rud nach domhantarraingt amháin é. [18][19] Tá an dearcadh seo coitianta i réimsí a dhéileálann le coibhneasacht ghinearálta mar chosmeolaíocht. Is é an dearcadh seo, go bhfuil cáithníní agus réimsí éadroma agus mais eile go léir mar chuid den "damhna". </p> |
| 71 | <p> I bhfisic na gcáithníní, is cáithníní iad feirmíóin a ghéilleann do Staitistic Fermi-Dirac. Is féidir le feirmíóin a bheith bunúsach, cosúil leis an leictreon - nó comhchodach, cosúil leis an bprótón agus an neodrón. Sa tSamhail Chaighdeánach, tá dhá chineál feirmíón ann: cuairc agus leptóin, a phléitear ina dhiaidh seo. </p> |
| 72 | </div> |
| 73 | </body> |
| 74 | </text> |
| 75 | </TEI> |